Από την Ευρώπη στην Αφρική: καταγραφή μεταναστευτικών αρπακτικών

Επιμέρους Στόχοι του Έργου αποτελούν: 

• Η αναβάθμιση της γνώσης σχετικά με τη μετανάστευση των αρπακτικών και άλλων ανεμοπορούντων πουλιών στην Ελλάδα 
• Η ενδυνάμωση ικανοτήτων (capacity building) στελεχών του ΟΦΥΠΕΚΑ και ενεργών πολιτών 
• Η ενημέρωση του κοινού σχετικά με τη σημασία της χώρας ως μεταναστευτικού διαδρόμου ειδών κοινοτικού και εθνικού ενδιαφέροντος

Photo: Aris Vouros

Βασικές Δράσεις του Έργου αποτελούν:

• Η παρακολούθηση των μεταναστευτικών αρπακτικών και άλλων ανεμοπορούντων πουλιών σε επιλεγμένα σημεία.
• Ο προσδιορισμός φαινολογίας της μετανάστευσης επιλεγμένων αρπακτικών και άλλων ανεμοπορούντων πουλιών.
• Η δημιουργία “Εργαλειοθήκης” παρακολούθησης της μετανάστευσης. Αυτή συμπεριλαμβάνει, εγχειρίδιο μεθοδολογίας παρατήρησης αρπακτικών και άλλων ανεμοπορούντων πτηνών, οριζόντια πρωτόκολλα συστηματικής καταγραφής δεδομένων και βάσης δεδομένων.
• Η ανάδειξη του φαινομένου της μετανάστευσης αρπακτικών και λοιπών ανεμοπορούντων πουλιών και συμμετοχή των πολιτών στην καταγραφή δεδομένων της. Στόχος της εκστρατείας ενημέρωσης είναι η ανάδειξη ενεργών πολιτών, δικτύων παρατηρητών και η ενεργοποίηση των τοπικών κοινωνιών.
• Η ενδυνάμωση ικανοτήτων στην παρακολούθηση και καταγραφή μετανάστευσης αρπακτικών με έμφαση στην εκπαίδευση στελεχών του Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α. και πολιτών.  

• Ελληνική ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ Εταιρεία - Ορνιθολογικός Σταθμός Αντικυθήρων (ΟΣΑ)

Η παρακολούθηση της μετανάστευσης των αρπακτικών αποτελεί πάγια δράση που υλοποιείται στον Ορνιθολογικό Σταθμό Αντικυθήρων από την ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, και ιδιαίτερα κατά τη φθινοπωρινή περίοδο.

Στα Αντικύθηρα θα υλοποιηθούν δράσεις καταγραφών, αλλά και εκπαίδευσης.  

•  Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α.)

• ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΑ

Τα Αντικύθηρα αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα μέρη της Ελλάδας για τη μετανάστευση των αρπακτικών και άλλων ειδών ανεμοπορούντων πουλιών. Κάθε φθινόπωρο, χιλιάδες αρπακτικά διέρχονται από εκεί κατά τη μετανάστευσή τους προς τους τόπους διαχείμασης στην Αφρική. Οι δράσεις του έργου υλοποιούνται στο πλαίσιο της λειτουργίας του Ορνιθολογικού Σταθμού Αντικυθήρων.

• ΑΚΡΩΤΗΡΙΑ ΝΟΤΙΑΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ
  

Τα ακρωτήρια της νότιας Πελοποννήσου (Ακρίτας, Ταίναρο, Μαλέας) δέχονται τον μεγαλύτερο όγκο μεταναστευτικών αρπακτικών που διέρχεται από την ελληνική χερσόνησο. Η μελέτη της μετανάστευσης σε αυτά τα σημεία είναι ελλιπής. Στόχος του Έργου είναι να ρίξει περισσότερο φως στους αριθμούς των πουλιών που διέρχονται από ένα τουλάχιστον από τα τρία ακρωτήρια, να δοκιμάσει στην πράξη τη μεθοδολογία που αναπτύχθηκε για αυτόν το λόγο και να αναδείξει τη σημασία τους.

Ακρωτήριο Ταίναρο - Φωτ.: Νίκος Τσιόπελας

Η μετανάστευση των αρπακτικών πουλιών

Κάποια είδη αρπακτικών μπορούν να πετάξουν πάνω από τη θάλασσα για μεγάλες αποστάσεις. Αυτά είναι κατά κανόνα τα μικρόσωμα και τα μεσαίου μεγέθους αρπακτικά, όπως γεράκια και κίρκοι, τα οποία λόγω μορφολογίας, έχουν δυνατότητα συνεχόμενης ενεργητικής πτήσης (φτεροκόπημα).

Για τα μεγαλύτερα είδη αρπακτικών (μεγάλοι αετοί, γύπες, πελαργοί) η διάσχιση της θάλασσας είναι πολύ επικίνδυνη υπόθεση. Έτσι, προτιμούν να χρησιμοποιούν μεγαλύτερες, αλλά ασφαλέστερες διαδρομές, αποφεύγοντας τη θάλασσα.

Έχει παρατηρηθεί πως, συχνά, αυτό δεν ισχύει για τα ανήλικα άτομα ορισμένων ειδών, τα οποία μη έχοντας πρότερη εμπειρία μετανάστευσης, επιλέγουν τον συντομότερο δρόμο. Το αποτέλεσμα είναι να έρχονται αντιμέτωπα με τη διάσχιση της θάλασσας και κάποια από αυτά να χάνουν τη ζωή τους στην προσπάθεια να φτάσουν στην απέναντι ακτή.

Photo: Τόνια Γαλάνη

Μεταναστευτικές διαδρομές και ρεύματα

Όπως όλα τα μεταναστευτικά είδη, έτσι και τα μεταναστευτικά αρπακτικά πουλιά, δύο φορές τον χρόνο, ακολουθούν το ένστικτό τους σε ένα ταξίδι προς αναζήτηση καλύτερων συνθηκών.

Σε περιοχές της Μεσογείου -όπως η Ελλάδα- μπορούμε να παρατηρήσουμε τα μεταναστευτικά ρεύματα των πουλιών και να μελετήσουμε αυτό το σπουδαίο φαινόμενο.  Για να τα καταφέρουμε, πρέπει να αποσαφηνίσουμε τη στρατηγική των μετακινήσεών τους και να εντοπίσουμε τις περιοχές όπου η παρατήρηση μεγάλων αριθμών είναι πιθανή. Γι’ αυτό, είναι απαραίτητη η κατανόηση του τρόπου με τον οποίον κινούνται τα ανεμοπορούντα είδη κατά τη μετανάστευση.

Σε αντίθεση με τα μικρόσωμα είδη πουλιών, τα αρπακτικά (και λοιπά μεγαλόσωμα είδη), λόγω της δομής και του μεγέθους του σώματος και των φτερούγων τους, έχουν μεγάλες ενεργειακές απαιτήσεις κατά την πτήση. Έτσι, βασίζονται σε μεγάλο βαθμό σε ανοδικά ρεύματα για τις μετακινήσεις τους (παθητική πτήση), καθώς η ενεργητική πτήση (συνεχόμενο φτεροκόπημα) είναι ενεργοβόρα.  Αυτός ο τρόπος μετακίνησης των αρπακτικών κατά τη μετανάστευση, δηλαδή η χρήση ανοδικών ρευμάτων, όπως τα θερμικά, καθορίζει, εν πολλοίς, τις μεταναστευτικές διαδρομές τους. 

Κύριες μεταναστευτικές στενωποί

Τα ανοδικά ρεύματα σχηματίζονται κυρίως πάνω από τη στεριά. Γι’ αυτό, τα ανεμοπορούντα πουλιά προσπαθούν, κατά το δυνατόν, να αποφεύγουν την πτήση πάνω από μεγάλες υδάτινες μάζες, όπως η Μεσόγειος. Οροσειρές, κοιλάδες και νησιά, που παράγουν ανοδικά και θερμικά ρεύματα, εναλλάσσονται κατά μήκος των μεταναστευτικών τους διαδρομών.

Όμως, όταν κατά την πορεία των πουλιών παρεμβάλλονται γεωμορφολογικά στοιχεία, όπως πολύ ψηλά βουνά και μεγάλοι υδάτινοι όγκοι, που είτε διακόπτουν τις ευνοϊκές συνθήκες, είτε αποτελούν φυσικά εμπόδια μετακίνησης (οικολογικά φράγματα), η μεταναστευτική ροή εκτρέπεται και οδηγείται εκεί όπου αυτά τα γεωγραφικά εμπόδια τελειώνουν. Εκεί, τα αρπακτικά συγκεντρώνονται σε μεγάλους αριθμούς και για αυτό τα σημεία αυτά ονομάζονται μεταναστευτικές στενωποί (bottlenecks).

Στην περιοχή μας, τα κύρια οικολογικά φράγματα είναι η Μεσόγειος θάλασσα και οι μεγάλες οροσειρές, όπως οι Άλπεις και τα Πυρηναία, και οι κυριότερες στενωποί είναι το Γιβραλτάρ, ο Βόσπορος και το Μπατούμι της Γεωργίας.

Η πλειονότητα των αρπακτικών διέρχεται από αυτές, αλλά παράλληλα, μία σημαντική μερίδα τους επιλέγει να μετακινηθεί μέσω δευτερευουσών στενωπών, κάποιες από τις οποίες εντοπίζονται και στην Ελλάδα.

Κύριες μεταναστευτικές στενωποί και διάδρομοι στο μεταναστευτικό σύστημα Δυτ. Παλαιαρκτικής - Αφρικής | Χάρτης: Φρίντα Κρητικού / Ελληνική ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ Εταιρεία

Η Ελλάδα ως μεταναστευτικός διάδρομος 

Η Ελληνική Χερσόνησος βρίσκεται πολύ κοντά στη μεγάλη στενωπό του Βοσπόρου κι έτσι πολλά από τα ανεμοπορούντα πουλιά, που χρησιμοποιούν τον ανατολικό διάδρομο του μεταναστευτικού συστήματος Δυτικής Παλαιαρκτικής – Αφρικής, κινούνται προς τα εκεί, παρακάμπτοντάς τη.

Ακόμα και πουλιά που αναπαράγονται στην Ελλάδα επιλέγουν να κατευθυνθούν προς τον Βόσπορο, δημιουργώντας, τοπικά, ένα μεταναστευτικό ρεύμα, το οποίο κινείται αντίθετα (π.χ. στη στενωπό του Ολύμπου), όπου μπορεί κανείς να παρατηρήσει αρπακτικά να κινούνται βόρεια το φθινόπωρο και νότια την άνοιξη.  Στον χώρο του Αιγαίου, τα αρπακτικά, πολύ συχνά, μετακινούνται από νησί σε νησί, εκμεταλλευόμενα τα θερμικά ρεύματα, ώστε να πάρουν ύψος και να φτάσουν αερογλιστρώντας στην επόμενη ακτή.

Στην ηπειρωτική χώρα παρατηρούμε τα αρπακτικά πουλιά (και άλλα μεγαλόσωμά είδη) να μεταναστεύουν ακολουθώντας γεωμορφολογικά  στοιχεία, όπως ποτάμια και ορεινούς όγκους. Τις περισσότερες φορές καταλήγουν σε στενωπούς της νότιας Ελλάδας, όπως το Σούνιο και τα ακρωτήρια της νότιας Πελοποννήσου, όπου θα πάρουν ύψος και είτε θα κινηθούν απευθείας προς τη βόρεια Αφρική, είτε θα πετάξουν από νησί σε νησί (π.χ. Κύθηρα, Αντικύθηρα, Κρήτη), εκμεταλλευόμενα τα ανοδικά θερμικά ρεύματα που θα βρουν εκεί.

Εικονογράφηση: Φρίντα Κρητικού / Ελληνική ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ Εταιρεία

Η ύπαρξη ενός εκτενούς συστηματικού δικτύου παρακολούθησης της μετανάστευσης είναι αναγκαία για την εκτίμηση των πληθυσμιακών μεγεθών και τάσεων των ειδών, αλλά και της φαινολογίας τους. Η πληροφορία που παρέχει ένα τέτοιο δίκτυο, αποτελεί απαραίτητο εργαλείο για τον ορθό σχεδιασμό και την υλοποίηση δράσεων διατήρησης και ανάσχεσης της απώλειας βιοποικιλότητας, καθώς και υποχρέωση της χώρας απέναντι στις ευρωπαϊκές οδηγίες. 

Για τον λόγο αυτόν, η παρακολούθηση της μετανάστευσης των αρπακτικών πουλιών αποτελεί πάγια δράση που υλοποιείται από την Ελληνική ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ Εταιρεία στον Ορνιθολογικό Σταθμό Αντικυθήρων (ΟΣΑ), ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 2000. Μεγαλύτερη βαρύτητα δίνεται στη μετανάστευση κατά τη φθινοπωρινή περίοδο, οπότε και παρατηρούνται οι μεγαλύτεροι αριθμοί διερχόμενων αρπακτικών, ενώ μέσω του Έργου  «Από την Ευρώπη στην Αφρική», η δραστηριότητα αυτή επεκτάθηκε χρονικά (κατά την εαρινή μετανάστευση) και χωρικά (νότια Πελοπόννησος),  ώστε να συλλεχθούν επιπλέον δεδομένα.  

Η ανάπτυξη κοινής μεθοδολογίας και η εκπαίδευση στελεχών των Μονάδων Διαχείρισης του Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α., που πραγματοποιούνται στο πλαίσιο του Έργου, αποτελούν τα πρώτα απαραίτητα βήματα για την ανάπτυξη ενός Δικτύου παρακολούθησης  σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας που αποτελούν σημαντικούς τόπους διέλευσης μεταναστευτικών αρπακτικών. 

Μάθετε περισσότερα στον ιστότοπο του ΟΣΑ:

ΕΔΩ

Ενημερωτικό Φυλλάδιο

"Από την Ευρώπη στην Αφρική: Καταγραφή μεταναστευτικών αρπακτικών πουλιών μέσω συστηματικής παρακολούθησης και Επιστήμης των Πολιτών"

Η έκδοση είναι διαθέσιμη

ΕΔΩ

Πρωτόκολλα πεδίου

Πρωτόκολλο παρακολούθησης μετανάστευσης αρπακτικών

Πρωτόκολλο παρακολούθησης μετανάστευσης μη αρπακτικών πουλιών

Οδηγίες Συμπλήρωσης Πρωτοκόλλου

Από την Ευρώπη στην Αφρική: δράσεις για τη μελέτη της μετανάστευσης των αρπακτικών

Τα Αντικύθηρα κέντρο εκπαίδευσης για την παρακολούθηση της μετανάστευσης των πουλιών

Ένα φθινόπωρο με πολλά... ρεκόρ στα Αντικύθηρα