Μαυροπετρίτης

Ο Μαυροπετρίτης είναι ένα σκουρόχρωμο, μεσαίου μεγέθους μεταναστευτικό γεράκι με μακριές φτερούγες το οποίο εμφανίζεται στη Μεσόγειο τον Απρίλιο, επιστρέφοντας από τις περιοχές διαχείμασης του στην Ανατολική Αφρική και ιδιαίτερα τη Μαδαγασκάρη (Cramp & Simmons 1980, Beaman & Madge 1998 και Clark 1999).

Τα ενήλικα απαντούν σε δύο χρωματικές φάσεις: μία σκούρα, σχεδόν ολόμαυρη και μία, πιο συνηθισμένη, ανοιχτή φάση στην οποία το σώμα είναι ανοιχτό καστανοκόκκινο με επιμήκεις ραβδώσεις. Πάντως, σε συνθήκες πεδίου ακόμη και η ανοιχτόχρωμη φάση δείχνει ένα πολύ σκούρο, σχεδόν μαύρο πουλί. Έχει αγελαίες συνήθειες ενώ μεμονωμένα άτομα μπορούν να μπερδευτούν με τον Πετρίτη (Falco peregrinus), που είναι όμως πιο γεροδεμένος και με πιο κοντή ουρά.

Η Ελλάδα θεωρείται ως η πιο σημαντική χώρα για τη διατήρηση και την επιβίωση του Μαυροπετρίτη αφού γνωρίζουμε πλέον ότι φιλοξενεί κατά την περίοδο της αναπαραγωγής πάνω από το 85% του παγκόσμιου πληθυσμού (Dimalexis et al 2007) που εκτιμάται στα 14.700 – 15.400 ζευγάρια. Παλαιότερες εκτιμήσεις έκαναν λόγο για το 70% (Walter 1979) και το 75% του παγκόσμιου πληθυσμού, το ένα τρίτο του οποίου αναπαράγεται στις νησίδες της Κρήτης (BirdLife International 1999, Ristow 1991).

Στην Ελλάδα, ο Μαυροπετρίτης εμφανίζεται από τον Απρίλιο με τα μεγαλύτερα σε ηλικία άτομα να ζευγαρώνουν και να καταλαμβάνουν θέσεις φωλιάσματος σχηματίζοντας χαλαρές αποικίες ήδη από το Μάιο. Εξαιτίας όμως της χαμηλής διαθεσιμότητας τροφής στις περιοχές φωλιάσματος, κυνηγά συνήθως σε μεγάλες αποστάσεις κατά τη διάρκεια της ημέρας και μόνον μερικά άτομα επιστρέφουν στις αποικίες τη νύχτα. Πράγματι, τη συγκεκριμένη περίοδο θεωρείται ότι η έκταση στην οποία δραστηριοποιούνται τα γεράκια μιας αποικίας μπορεί να ξεπερνά τα 1.000 km². Έτσι, στην αρχή της αναπαραγωγικής περιόδου, Μαυροπετρίτες μπορεί να παρατηρηθούν και στην ηπειρωτική Ελλάδα, ακόμη και σε ψηλά βουνά μακριά από τις ακτές, διότι τα νησιά που φιλοξενούν αναπαραγωγικές αποικίες δεν μπορούν να στηρίξουν με τροφή τα άτομα. Μάλιστα, ώριμα άτομα που περιπλανιούνται στην ηπειρωτική Ελλάδα μπορεί να μπερδευτούν και με άλλα είδη γερακιών.

Η δίαιτα του Μαυροπετρίτη μέχρι και τα τέλη Ιουλίου, οπότε έχει ολοκληρωθεί η ωοτοκία, αποτελείται κυρίως από μεγάλα έντομα όπως πεταλούδες, ιπτάμενα μυρμήγκια, λιβελλούλες, τζιτζίκια και σκαθάρια τα οποία συλλαμβάνει στον αέρα με τα νύχια του, επάνω από τα νησιά ή τη θάλασσα (Ristow & Wink 1994, Ristow 2001). Κατά τη διάρκεια της επόμενης περιόδου και μέχρι τον Οκτώβριο, τρέφεται αποκλειστικά με μεταναστευτικά πουλιά, μία πηγή τροφής που, θεωρητικά, είναι ανεξάντλητη.

Μετά την αναπαραγωγή του, δηλαδή κατά το τέλος Οκτώβρη με αρχές Νοέμβρη, πετά προς την Ανατολική Αφρική και ιδιαίτερα τη Μαδαγασκάρη όπου διαχειμάζει, επιστρέφοντας σε μια κατά βάση εντομοφαγική δίαιτα.

To ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Μαυροπετρίτη είναι ότι αναπαράγεται πολύ πιο αργά σε σχέση με τα άλλα πουλιά.

Συγκεκριμένα η αναπαραγωγική του περίοδος αρχίζει πολύ πιο καθυστερημένα (Ιούλιο) σε σύγκριση με τα άλλα μεταναστευτικά πουλιά, με συνέπεια να μπορεί να συμπεριλάβει στη διατροφή του την πληθώρα των μεταναστευτικών ειδών ορνιθοπανίδας που πετούν πάνω από τη λεκάνη της Μεσογείου κατά τα τέλη του καλοκαιριού και με κατεύθυνση προς Νότο (Walter 1979, Wink et al. 1991). Για τον λόγο αυτόν, από τον Αύγουστο μέχρι τα μέσα Οκτωβρίου δεν παρατηρούνται γενικά μετακινήσεις του Μαυροπετρίτη μεταξύ του νησιού που αναπαράγεται και της ηπειρωτικής χώρας -με εξαίρεση τις ημέρες με άπνοια (Ristow et al. 1983)-, αφού τα ώριμα άτομα και οι νεοσσοί τρέφονται με πουλιά από το φθινοπωρινό μεταναστευτικό κύμα.

Το είδος φωλιάζει βασικά σε φυσικές κοιλότητες βράχων που εντοπίζονται σε μικρές νησίδες, σε γκρεμούς νησίδων και μεγαλύτερων νησιών αλλά και σε εσωτερικά βράχια. Μάλιστα θεωρείται ότι παρουσιάζει σταθερή χρήση της θέσης φωλιάσματος και μονογαμικές συνήθειες, αλλά σύμφωνα πάντα με τα υπάρχοντα στοιχεία, παρουσιάζεται το φαινόμενο του διασκορπισμού των νεαρών κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής τους. Έτσι, σύμφωνα με τον Ristow et al. (1979), περίπου το 90% των νεαρών ατόμων που δεν αναπαράγονται κατά τα πρώτα 2 με 3 χρόνια της ζωής τους απουσιάζουν από την αποικία καταγωγής τους κατά την περίοδο από Μάιο-Οκτώβριο αλλά εγκαθίστανται σε αυτήν τα επόμενα χρόνια.

Κάθε ζευγάρι Μαυροπετρίτη γεννά από 1 έως 3 αυγά ενώ οι νεοσσοί εκκολάπτονται τέλη Αυγούστου, τότε που υπάρχει ένα τεράστιο μεταναστευτικό ρεύμα πουλιών που παρέχουν μία εύκολα προσβάσιμη και άφθονη πηγή τροφής. Οι νεοσσοί πτερώνονται μετά από 35 μέρες κι έτσι, από τα μέσα Οκτωβρίου, οι πληθυσμοί αρχίζουν να μεταναστεύουν προς την Ανατολική Αφρική και τη Μαδαγασκάρη όπου διαχειμάζουν.

Η Αιγαιοπελαγίτικη ορνιθοπανίδα χαρακτηρίζεται από μία αξιοσημείωτη ποικιλότητα ειδών πτηνών. Αυτή σχετίζεται με την ποικιλία των ενδιαιτημάτων αλλά και των τοπίων που απαντώνται εδώ και που ανάγονται σε σχετικά πρόσφατα γεωλογικά φαινόμενα τα οποία συνετέλεσαν στο να έχει το Αιγαίο τη σημερινή του μορφή με τα χιλιάδες νησιά και μικρονήσια. Επίσης σημαντικό ρόλο στην υψηλή βιοποικιλότητα της ορνιθοπανίδας παίζει και η γεωγραφική θέση της Ελλάδας η οποία ευρισκόμενη στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων αποτελεί το όριο εξάπλωσης πολλών ειδών που δεν απαντώνται στην υπόλοιπη Ευρώπη (Handrinos and Akriotis 1997).

Ο Μαυροπετρίτης που αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα είδη της Αιγαιοπελαγίτικης ορνιθοπανίδας εκμεταλλεύεται αυτή τη σημαντική ποικιλότητα ενδιαιτημάτων, σχηματίζοντας αποικίες σε βραχώδεις ακτές μεγάλων νησιών αλλά και στα εσωτερικά βράχια τους καθώς επίσης και σε μικρές ακατοίκητες νησίδες του Αιγαίου.

Πιο αναλυτικά, οι βραχώδεις ακτές των μεγάλων νησιών στο Αιγαίο είναι σημαντικότατα οικοσυστήματα που προσφέρουν πολύτιμους χώρους ανάπαυσης, διατροφής και φωλιάσματος σε πολλά είδη πουλιών μεταξύ των οποίων και ο Μαυροπετρίτης, ο οποίος επιζητά την απομόνωση και την αίσθηση ασφαλείας για να φωλιάσει και να αναπαραχθεί επιτυχώς. Η δυσκολία πρόσβασης στις απόκρημνες πλαγιές ελαχιστοποιεί την ανθρώπινη παρουσία σε αυτές τις περιοχές, με αποτέλεσμα ο Μαυροπετρίτης που φωλιάζει εδώ, να βρίσκει την αναγκαία ασφάλεια και απομόνωση. Οι φυσικές κοιλότητες και σχισμές των βράχων προσφέρουν στήριξη στις φωλιές και προστασία από τους θηρευτές ενώ και το ύψος των γκρεμών χρησιμεύει στις πρώτες πτήσεις των νεαρών ατόμων.

Επιπλέον, οι βραχώδεις ακτές αποτελούν σημαντικούς σταθμούς κατά την περίοδο της μετανάστευσης για διάφορα μικροπούλια, ιδιαίτερα σε περιοχές που δεν υπάρχει άλλο ασφαλές καταφύγιο, όπως σε μικρές νησίδες. Το γεγονός αυτό εκμεταλλεύεται και ο Μαυροπετρίτης στον οποίο εξασφαλίζεται μία πρακτικά ανεξάντλητη τροφική πηγή κατά τη διάρκεια της φθινοπωρινής μεταναστευτικής περιόδου.

Βιότοποι αναπαραγωγής αλλά λιγότερο σημαντικοί για τον Μαυροπετρίτη αποτελούν και οι εσωτερικοί βραχώδεις σχηματισμοί των νησιών στους οποίους συμπεριλαμβάνονται οι βραχώδεις επιφάνειες των φαραγγιών και οι ορθοπλαγιές. Οι σχηματισμοί αυτοί, όντας μακριά από το θαλάσσιο μέτωπο αποτελούν εντυπωσιακά συστατικά του νησιωτικού τοπίου, συμβάλλοντας στη μοναδικότητα και ιδιαιτερότητά του. Αυτό όμως που δίνει ιδιαίτερη αξία στα εσωτερικά βράχια, είναι η απομόνωση που προσφέρουν, η οποία είναι απαραίτητη σε ορισμένα είδη ορνιθοπανίδας που ζουν και αναπαράγονται εκεί, βρίσκοντας παράλληλα ιδανικούς χώρους αναζήτησης τροφής (π.χ. στις γειτονικές καλλιεργούμενες εκτάσεις οι οποίες με τη σειρά τους συντελούν στην αύξηση της ετερογένειας του τοπίου με τη δημιουργία νέων βιοτόπων).

Η σημαντικότερη συνεισφορά στη στήριξη αποικιών του Μαυροπετρίτη στο Αιγαίο αποδίδεται στην πληθώρα των μικρών ακατοίκητων νησίδων. Η απουσία από τις νησίδες αυτές τόσο του ανθρώπου όσο και χερσαίων θηρευτών είναι στοιχείο ιδιαίτερα σημαντικό για τον Μαυροπετρίτη που μπορεί να φωλιάζει ακόμη και στο έδαφος, με αποτέλεσμα οι φωλιές του να είναι εκτεθειμένες σε χερσαίους θηρευτές. Με τον τρόπο αυτό, οι νησίδες αποτελούν σημαντικά καταφύγια αναπαραγωγής για είδη όπως ο Μαυροπετρίτης.

Πράγματι, παρόλο που φαινομενικά οι βραχώδεις ακτές των μεγάλων και κατοικημένων νησιών μοιάζουν με αυτές των ακατοίκητων νησίδων, στην πραγματικότητα διαφέρουν πολύ από αυτές. Οι νησίδες είναι μικρά κομμάτια γης, αποκομμένα από τα μεγαλύτερα νησιά και την ηπειρωτική χώρα εδώ και πολλά χρόνια. Οι ιδιαίτερες συνθήκες που επικράτησαν σε κάθε νησίδα ξεχωριστά οδήγησαν στη δημιουργία μοναδικών οικοσυστημάτων, που διαφέρουν ακόμα και μεταξύ γειτονικών νησίδων.

Αυτή η γεωμορφολογία των νησίδων σε συνδυασμό με στοιχεία της βιογεωγραφίας τους καθορίζουν ποια είδη και οικότοποι απαντώνται εκεί. Η θέση τους σε σχέση με μεγαλύτερα νησιά ή την ηπειρωτική χώρα και η ευκολία προσέγγισης σκαφών και αποβίβασης ανθρώπων, καθορίζουν το βαθμό της απομόνωσής τους. Έτσι, οι απομακρυσμένες και δυσπρόσιτες νησίδες έχουν δεχθεί μικρότερη επιρροή από ανθρώπινες δραστηριότητες. Για το λόγο αυτό, λειτουργούν σαν καταφύγια για σπάνια είδη χλωρίδας και πανίδας (π.χ. Μαυροπετρίτης) και σαν ζωτικοί χώροι ξεκούρασης και διατροφής, ιδιαίτερα για μεταναστευτικά μικροπούλια και παρυδάτια.

>> Οι σημαντικότερες αποικίες του Μαυροπετρίτη στο Αιγαίο παρουσιάζονται στον χάρτη

Αλλα σημαντικά είδη ορνιθοπανίδας στους βιότοπους αναπαραγωγής του Μαυροπετρίτη

Πολλές από τις Αιγαιοπελαγίτικες νησίδες περιλαμβάνονται σε Ζώνες Ειδικής Προστασίας (SPA) όπως ορίζονται από την Οδηγία 79/409/ΕΟΚ. Αποτελούν με άλλα λόγια Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά (Important Bird Areas) της Ελλάδας, αφού πέρα από την πληθώρα των περαστικών ειδών που τρέφονται και ξεκουράζονται στις νησίδες κατά τη μετανάστευση τους, αποτελούν και τόπους αναπαραγωγής για θαλασσοπούλια και αρπακτικά που προστατεύονται από την ελληνική και κοινοτική νομοθεσία όπως ο Αρτέμης (Calonectris diomedea), ο Μύχος (Puffinus yelkouan), o Πετρίλος (Hydrobates pelagicus), ο Θαλασσοκόρακας (Phalacrocorax aristotelis desmarestii), ο Αιγαιόγλαρος (Larus audouinii), o Σπιζαετός (Hieraaetus fasciatus), η Αετογερακίνα (Buteo rufinus) και ο Πετρίτης (Falco peregrinus). Επίσης ένας σημαντικός αριθμός πουλιών παρατηρούνται στις νησίδες αναζητώντας τροφή, ενώ φωλιάζουν σε κοντινά μεγάλα νησιά ή και στην ηπειρωτική Ελλάδα.

Ο Μαυροπετρίτης απειλείται από μια σειρά παραγόντων που έχουν βαρύτητα σε τοπικό ή/και εθνικό επίπεδο. Οι σημαντικότερες απειλές που θέτουν σε κίνδυνο τόσο τα ενδιαιτήματα φωλιάσματος, διατροφής και κουρνιάσματος όσο και άμεσα το ίδιο το είδος είναι οι εξής:

• Έλλειψη συνεργασίας μεταξύ των αρμόδιων αρχών για την προστασία των Ζωνών Ειδικής Προστασίας (Special Protection Areas - SPAs) στην Ελλάδα
• Ανθρωπογενής όχληση στις αναπαραγωγικές αποικίες του Μαυροπετρίτη
• Σχεδιαζόμενα έργα υποδομής και άλλες παρεμβάσεις που απειλούν το ενδιαίτημα του Μαυροπετρίτη (π.χ. χωροθέτηση Αιολικών Σταθμών σε ακατοίκητες νησίδες ή νησιά που φιλοξενούν αποικίες του είδους)
• Θήρευση από τρωκτικά (και άλλους χερσαίους θηρευτές) που μειώνει την αναπαραγωγική επιτυχία του Μαυροπετρίτη
• Υποβάθμιση των ενδιαιτημάτων διατροφής και βιοσυσσώρευση στους ιστούς του είδους αγροχημικών ουσιών που χρησιμοποιούνται από τους αγρότες

Οι πρώτες συστηματικές έρευνες της ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗΣ για το είδος πραγματοποιήθηκαν στον νησιωτικό χώρο του Αιγαίου στα τέλη της δεκαετίας του ’90. Οι πρώτες αυτές προσπάθειες συλλογής δεδομένων ανέδειξαν τη σημασία της Ελλάδας για το είδος και έδωσαν το έναυσμα για την υλοποίηση ολοκληρωμένων προγραμμάτων μελέτης και διατήρησης στη συνέχεια.

Το Πρόγραμμα «Δράσεις για την προστασία του Μαυροπετρίτη (Falco eleonorae) στην Ελλάδα» (LIFE 03NAT/GR/000091) υλοποιήθηκε μεταξύ 2003 και 2007 και ήταν το πρώτο στην Ελλάδα το οποίο είχε ως αποκλειστικό είδος ενδιαφέροντος τον Μαυροπετρίτη.

Μέχρι την έναρξη του Προγράμματος, ήταν γνωστό ότι περίπου το 90% του παγκόσμιου πληθυσμού του είδους αναπαράγεται στην Ευρώπη και το 70% στην Ελλάδα. Μετά το πέρας του και την πλήρη απογραφή που πραγματοποιήθηκε στη χώρα, όπου για πρώτη φορά καλύφθηκε το σύνολο του νησιωτικού χώρου, αποκαλύφθηκε ότι τουλάχιστον το 84% του παγκόσμιου πληθυσμού αναπαράγεται στην Ελλάδα. Παράλληλα, επισημάνθηκαν οι σημαντικότερες αποικίες για το είδος και συλλέχθηκαν πολύτιμες πληροφορίες για τη διατροφή του, την οικολογία του και τις απειλές στις οποίες είναι ευάλωτος. Τέλος, κατά τη διάρκεια του Προγράμματος έγινε για πρώτη φορά παρακολούθηση της μετανάστευσης του Μαυροπετρίτη με δορυφορικούς πομπούς.

Στο πλαίσιο του Προγράμματος LIFE+ «Επιδεικτική εφαρμογή της προσέγγισης “Σχέδιο Δράσης για τη βιοποικιλότητα” για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας της Σκύρου» (LIFE09 NAT/GR/000323), η ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ υλοποίησε μια σειρά από δράσεις έρευνας και διατήρησης του είδους στην περιοχή της Σκύρου. Η Σκύρος φιλοξενεί τη μεγαλύτερη αποικία Μαυροπετρίτη στον κόσμο με περισσότερα από 1.000 ζεύγη.

Το δεύτερο Πρόγραμμα LIFE το οποίο αφορούσε αποκλειστικά τον Μαυροπετρίτη ήταν το Πρόγραμμα LIFE ElClimA «Διαχειριστικές δράσεις για τη διευκόλυνση της προσαρμογής του Μαυροπετρίτη (Falco eleonorae) στην κλιματική αλλαγή» (LIFE13 NAT/GR/000909). Αυτή τη φορά οι δράσεις διατήρησης για τον Μαυροπετρίτη ήταν επικεντρωμένες σε μερικές από τις σημαντικότερες αποικίες του είδους (Διονυσάδες, Αντικύθηρα, Μικρές Κυκλάδες κ.ά.) και είχαν ως στόχο τη δημιουργία καλύτερων συνθηκών αναπαραγωγής και τροφοληψίας για το είδος. Μερικά από τα πιο σημαντικά επιτεύγματα του Προγράμματος ήταν  οι εξαλείψεις αρουραίων σε αποικίες του Μαυροπετρίτη (οι δύο μεγαλύτερες που έχουν γίνει ποτέ στην Ελλάδα), η δημιουργία μιας «όασης ανεφοδιασμού» για τα μεταναστευτικά μικρόπουλα στα Αντικύθηρα και η πρώτη στην Ελλάδα δορυφορική παρακολούθηση των προ-αναπαραγωγικών συνηθειών του είδους.