Το Κιρκινέζι είναι ένα κομψό, μικροκαμωμένο γεράκι, με σχετικά στενά, μυτερά φτερά και στενή ουρά. Ειδικά το αρσενικό έχει λεπτή ουρά από την οποία μπορεί να προεξέχουν τα κεντρικά φτερά σε σχήμα σφήνας.

Έχει μήκος 29-32 cm, η ουρά του φτάνει τα 11-12 cm και έχει άνοιγμα φτερών 58-72 cm. Το θηλυκό έχει βάρος 160 gr και είναι εμφανώς πιο ογκώδες από το αρσενικό με βάρος 140 gr.

Το Κιρκινέζι είναι ένα από τα πιο μικρόσωμα γεράκια στην Ευρώπη.

Το αρσενικό έχει γκριζωπό κεφάλι, ενώ η πλάτη και τα άνω καλυπτήρια είναι βαθύχρωμα καστανά. Η ουρά του έχει μία φαρδιά, σκούρα λωρίδα στην άκρη.

Το θηλυκό αντίθετα δεν έχει έντονα χρώματα και είναι αρκετά πιο μουντό, με καφετί κεφάλι με εμφανείς γραμμώσεις, ενώ το πάνω μέρος του έχει χρώμα ζεστό καστανό που ωστόσο παραμένει λιγότερο κοκκινωπό από του αρσενικού. Το θηλυκό έχει σκούρες ρίγες, παρά κηλίδες και ουρά σχεδόν πάντα ραβδωτή. Η λωρίδα στην άκρη της ουράς είναι κάπως πιο φαρδιά.

Το Κιρκινέζι δύσκολα μπορεί να διαχωριστεί από το Βραχοκιρκίνεζο (Falco tinnunculus), ένα είδος πολύ πιο κοινό. Παρόλα αυτά πρόκειται για δύο είδη με διαφορετική συμπεριφορά. Το Κιρκινέζι είναι αποικιακό είδος και τρέφεται κύρια με έντομα, ενώ το Βραχοκιρκίνεζο ζει μόνο ή ως ζευγάρι και τρέφεται κύρια με μικρά θηλαστικά.

Κιρκινέζι    |    Βραχοκιρκίνεζο

Φωνή:

Διαγνωστικό κάλεσμα επικοινωνίας τρισύλλαβο, βραχνό, σχετικά υψηλότονο, τραχύ "τσεϊ-τσεϊ-τσεϊ". Επίσης σειρά από σύντομες νότες σαν Βραχοκιρκίνεζο, αν και πιο γρήγορες και φλύαρες. Κάλεσμα για τροφή ένα τρεμουλιαστό "κιιρρλ...".

Τα Κιρκινέζια γίνονται ιδιαίτερα «ομιλητικά» στις αναπαραγωγικές αποικίες, ειδικά την περίοδο πριν γεννήσουν τα αβγά τους και όταν τα μικρά εγκαταλείψουν τη φωλιά. Στις περιοχές διαχείμασης, τα μεγάλα σμήνη σχηματίζουν πολύ θορυβώδεις κούρνιες.

Άλλα είδη της ίδιας οικογένειας που παρατηρούνται στην Ελλάδα:

Το Κιρκινέζι μοιάζει στην εμφάνιση με το πιο κοινό Βραχοκιρκίνεζο –αν και έρευνες έχουν δείξει ότι η συγγένειά τους δεν είναι τόσο κοντινή.

Άλλα πουλιά του γένους Falco που ζουν στην Ελλάδα είναι το Δεντρογέρακο (Falco subbuteo), ο Μαυροπετρίτης (Falco eleonorae), ο Πετρίτης (Falco peregrinus), το Νανογέρακο (Falco columbarius) και το Χρυσογέρακο (Falco biarmicus), ενώ κατά τη μετανάστευση παρατηρείται και το Μαυροκιρκίνεζο (Falco vespertinus).

Αναπαραγωγή

Το Κιρκινέζι είναι μεταναστευτικό είδος και φτάνει στις περιοχές όπου θα φωλιάσει νωρίς την άνοιξη. Επιλέγει να φωλιάσει κοντά σε άλλα ζευγάρια του είδους του δημιουργώντας έτσι αποικίες που συνήθως αποτελούνται από 15-25 ζευγάρια. Αν και η αποικία του παρέχει μεγαλύτερη ασφάλεια για τους νεοσσούς του και διευκολύνει το ίδιο στην αναζήτηση τροφής, ο ανταγωνισμός για την κατάληψη των καταλληλότερων θέσεων φωλιάσματος είναι έντονος. Κατά συνέπεια, τα πουλιά που φτάνουν πρώτα στην αποικία έχουν καλύτερες πιθανότητες να βρουν μια κατάλληλη φωλιά.

Τα ζευγάρια σχηματίζονται κάθε χρόνο στην αποικία και διατηρούνται καθόλη τη διάρκεια της περιόδου αναπαραγωγής. Κατά τη διάρκεια των ερωτοτροπιών το αρσενικό προσφέρει στο θηλυκό κυρίως έντομα. Αφού σχηματιστεί το ζευγάρι, τα πουλιά παραμένουν κοντά ή στη φωλιά, την οποία προστατεύουν.

Για τη φωλιά του το Κιρκινέζι επιλέγει τρύπες σε ψηλά κτίρια, σε τοίχους σπιτιών και αποθηκών ή σε σκεπές. Για να την κατασκευάσει δε μεταφέρει επιπλέον υλικά, αλλά φτιάχνει ένα ελαφρύ κοίλωμα, το οποίο πιθανώς σχηματίζεται από το θηλυκό καθώς στριφογυρνά και σπρώχνει τα υλικά με τα πόδια και το υπόλοιπο σώμα του, όπου αποθέτει τα αυγά του.

Το θηλυκό γεννά 3-5 αβγά. Εάν τα αυγά χαθούν, το θηλυκό ξαναγεννά – αλλά όχι περισσότερα από 3 αυγά. Η επώαση διαρκεί σχεδόν έναν μήνα. Αν και κλωσσάει κυρίως το θηλυκό, και το αρσενικό μπορεί να βοηθήσει για κάποιες σύντομες περιόδους στη διάρκεια της ημέρας.

Με την εκκόλαψή τους τα νεαρά φροντίζονται και από τους 2 γονείς. Αρσενικό και θηλυκό κυνηγούν για να ταΐσουν τους νεοσσούς ράμφος με ράμφος. Το περισσότερο φαγητό, όπως είναι φυσικό, φτάνει από τις 10.00 – 16.00, οπότε και λόγω ζέστης τα έντομα είναι πιο ενεργά. Περιστασιακά έχει παρατηρηθεί η συμβολή και νεαρών ανώριμων αρσενικών στην ανατροφή των νεοσσών.

Δεκαπέντε ημερών, τα νεαρά πλησιάζουν την είσοδο της φωλιάς τους ή βγαίνουν και έξω από αυτήν. Θα περάσει όμως συνολικά ένας μήνας μέχρι να την εγκαταλείψουν και να μπορούν να πετάξουν. Τα νεαρά Κιρκινέζια μεταναστεύουν ακολουθώντας τους γονείς τους 6-8 εβδομάδες αφότου εγκαταλείψουν τη φωλιά, ενώ είναι πλέον ώριμα να σχηματίσουν τη δική τους οικογένεια 1 – 2 χρόνια αργότερα.

Τα πουλιά εγκαταλείπουν τις αποικίες τους όταν πλέον τα νεαρά είναι ανεξάρτητα και από το τέλος Ιουλίου οι αποικίες αδειάζουν.

Δίαιτα

Το Κιρκινέζι τρέφεται κυρίως με έντομα και μάλιστα στην πλεινότητά τους μεγάλα ορθόπτερα, όπως τριζόνια και γρύλλους (Gryllidae), ακρίδες (Acrididae) και κρεμμυδοφάγους (Gryllotalpidae), καθώς και κολεόπτερα - κυρίως σκαραβαίους (Scarabaeidae) και σκαθάρια (Carabidae). Μια οικογένεια Κιρκινεζιών μπορεί να καταναλώσει μέχρι και 160 ακρίδες την ημέρα την περίοδο που αναθρέφει τα μικρά της.

Εκτός από έντομα κυνηγά επίσης μικρά θηλαστικά και σαύρες.

Είναι ευκαιριακό είδος και εκμεταλλεύεται την κατά τόπους αφθονία εντόμων. Το Κιρκινέζι έχει την ικανότητα να κυνηγά τη λεία του τόσο στον αέρα όσο και στο έδαφος. Πετά σε σημεία της υπαίθρου με καλή ορατότητα –χωρίς πολλά δέντρα – σε μικρές ομάδες. Πετώντας λίγα μέτρα πάνω απ’ το έδαφος, φτερουγίζει επιτόπου μέχρι να εντοπίσει τη λεία του, οπότε εφορμά και την αρπάζει. Μπορεί επίσης να πιάσει ιπτάμενα έντομα στον αέρα. Είναι από τα λίγα γεράκια που κυνηγούν σε ομάδες.

Το Κιρκινέζι τρώει στον αέρα, χρησιμοποιώντας το πόδι του για να φέρει τη λεία ως το στόμα του.

Βιότοποι

Στην Ευρώπη, οι μεγαλύτεροι αριθμοί Κιρκινεζιών παρατηρούνται στις βόρειες περιοχές της Μεσογείου. Απαντάται σε επίπεδες ηπειρωτικές περιοχές με χαμηλή βλάστηση από χόρτα και ημι-ερημικές ζώνες, χωρίς σχεδόν καθόλου βλάστηση. Επιλέγει κυρίως τα χαμηλά υψόμετρα: στην Ευρώπη φωλιάζει κάτω από τα 500 m και μάλιστα συνήθως αρκετά πιο χαμηλά, δείχνοντας προτίμηση κυρίως στη λοφώδη ζώνη.

Η παρουσία του εξαρτάται άμεσα από την ύπαρξη μεγάλων πληθυσμών εντόμων, που αποτελούν τη λεία του. Για αυτό το λόγο, μέσα στο χώρο της γεωγραφικής εξάπλωσης του Κιρκινεζιού, όπου υπάρχουν υψηλές συγκεντρώσεις εντόμων παρατηρούνται και υψηλές πυκνότητες Κιρκινεζιών.

Οι περιοχές που ικανοποιούν τις βιολογικές τους ανάγκες για τροφή και θέσεις φωλιάσματος είναι κυρίως καλλιεργούμενες πεδιάδες, αλλά και βιότοποι σε ζεστά μέρη με αραιή βλάστηση, όπου υπάρχει αφθονία εντόμων για να τραφούν, ενώ παράλληλα υπάρχουν οικισμοί για να φωλιάσουν. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι τα Κιρκινέζια δεν ενοχλούνται από την παρουσία των ανθρώπων – παρά μόνο εάν κυνηγηθούν από αυτούς.

Κατά την αναπαραγωγική περίοδο ένας σημαντικός παράγοντας είναι η ύπαρξη τόπων κυνηγιού κοντά στην αποικία. Εφόσον υπάρχουν κατάλληλοι βιότοποι οι κινήσεις τους τις περισσότερες φορές περιορίζονται σε αποστάσεις από 1-3 km από τη φωλιά τους.

Μετανάστευση

Το Κιρκινέζι είναι είδος μεταναστευτικό. Η πλειονότητα των ατόμων του είδους διαχειμάζει σε χώρες της υποσαχάριας Αφρικής, με ελάχιστα μόνο άτομα να προτιμούν τη νότια Ισπανία, τη βορειο-δυτική Αφρική και τη νότια Τουρκία. Μεγάλοι πληθυσμοί Κιρκινεζιών συγκεντρώνονται στη Μποτσουάνα, τη Ναμίμπια και τη Νότια Αφρική.

Η ανοιξιάτικη μετανάστευση ξεκινά τον Φεβρουάριο, με τον κύριο όγκο πουλιών να μεταναστεύει από τα μέσα Φεβρουαρίου ως τα μέσα Απριλίου, ενώ το φθινόπωρο η κύρια μετανάστευση διαρκεί από τα τέλη Αυγούστου ως και τα τέλη Οκτωβρίου.

Κατά τη μετανάστευση τα Κιρκινέζια πετούν σε μικρές ομάδες ή σε χαλαρά σμήνη που ορισμένες φορές φτάνουν σε μέγεθος τα εκατοντάδες άτομα σε υψόμετρα που φτάνουν τα 2.000 m.

Στην περιοχή της Μεσογείου η φθινοπωρινή μετανάστευση κορυφώνεται τον Σεπτέμβριο και πραγματοποιείται σε ένα ευρύ μέτωπο.

Προμεταναστευτικές συγκεντρώσεις

Στο τέλος του καλοκαιριού και πριν ξεκινήσουν το ταξίδι της επιστροφής στην Αφρική, όπου θα διαχειμάσουν, τα Κιρκινέζια συγκεντρώνονται σε μεγάλους αριθμούς σε κούρνιες. Κατά την περίοδο αυτή αλλάζουν φτέρωμα και είναι ιδιαίτερα ευάλωτα. Οι μεγάλοι αριθμοί στις κούρνιες τους παρέχουν ασφάλεια.

Οι κούρνιες αυτές εντοπίζονται κυρίως σε περιοχές μεγαλύτερου υψόμετρου σε σχέση με τις περιοχές αναπαραγωγής.

Στην Ελλάδα μεγάλη κούρνια έχει εντοπιστεί μέσα στην πόλη των Ιωαννίνων κοντά στη λίμνη, όπου συγκεντρώνονται κάθε χρόνο στα τέλη Αυγούστου πάνω από 3.500 Κιρκινέζια στα πλατάνια της περιοχής.

Παγκόσμια εξάπλωση

Το Κιρκινέζι είναι μεταναστευτικό είδος. Διαχειμάζει κυρίως στην υποσαχάρια Αφρική.

Στην Αφρική συνηθίζουν να ζουν σε αποικίες και να κουρνιάζουν πολλά πουλιά μαζί σε μεμονωμένα δέντρα ή αλλού. Αξίζει, μάλιστα, να αναφερθεί ότι πρόσφατα στη Σενεγάλη ανακαλύφθηκε κούρνια που συγκέντρωνε τον εντυπωσιακό αριθμό των 28.600 πουλιών. Λιγότερα άτομα διαχειμάζουν στη νότια Ισπανία, τη νότια Τουρκία, τη Μάλτα και τη Β. Αφρική.

Από την άνοιξη έως και τα μέσα Οκτωβρίου το Κιρκινέζι επιλέγει περιοχές με εύκρατο κλίμα και συνθήκες κατάλληλες για την αναπαραγωγή του. Πιο συγκεκριμένα, οι χώρες αναπαραγωγής, εκτός από την Ελλάδα, είναι η Πορτογαλία, η Ισπανία (που συγκεντρώνει το 50% του ευρωπαϊκού πληθυσμού), το Γιβραλτάρ, η Γαλλία, η Ιταλία, η Αλβανία, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας, η Τουρκία, το Μαρόκο, η Αλγερία, η Τυνησία, η Λιβύη, το Ισραήλ και η Παλαιστίνη, η Ιορδανία, το Ιράν και το Ιράκ, η Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν, η Γεωργία, η Ρωσία, η Ουκρανία, το Αφγανιστάν, το Τουρκμενιστάν, το Ουζμπεκιστάν, το Καζακστάν, η Κίνα και η Μογγολία.

Εξάπλωση στην Ελλάδα

Από τον 19ο αιώνα έως και τα τέλη της δεκαετίας του 1960 το Κιρκινέζι ήταν κοινό πουλί με μεγάλους πληθυσμούς στην ελληνική επικράτεια. Ωστόσο, έκτοτε έχει μειωθεί σημαντικά σε ολόκληρη ττη χώρα.

Σήμερα, ο κύριος τόπος αναπαραγωγής του βρίσκεται στη Θεσσαλία και σε ορισμένες περιοχές της ΝΔ Μακεδονίας, καθώς και σε ορισμένα μεμονωμένα σημεία της υπόλοιπης ηπειρωτικής χώρας (κεντρική και ΒΔ Πελοπόννησο, Κομοτηνή).

Σήμερα, στην Ελλάδα υπάρχουν 140 αποικίες (2.600 – 3.300 ζ.) με αρνητικές τάσεις. Από αυτές, το 75% του συνόλου συγκεντρώνεται στον Θεσσαλικό Κάμπο (2.100 – 2.500 ζ. σε 107 αποικίες). Εκτός Θεσσαλίας, οι αποικίες του είδους είναι σχετικά απομονωμένες και μικρότερες και βρίσκονται στους νομούς: Αιτωλοακαρνανίας, Ηλείας, Φθιώτιδας, Πέλλας, Κιλκίς, Κοζάνης, Φλωρίνης, Σερρών και Ροδόπης, στις πόλεις Ιωάννινα, Γαλαξίδι, Τρίπολη και στα νησιά Λήμνος και Λέσβος.

Εκτός αναπαραγωγικής περιόδου το Κιρκινέζι παρατηρείται σε όλη σχεδόν την ηπειρωτική Ελλάδα και σε αρκετά νησιά.

Το Κιρκινέζι:

• έχει χαρακτηριστεί ως Μειωμένου Ενδιαφέροντος (Least Concern) στην Κόκκινη Λίστα της Διεθνούς Ένωσης για τη Διατήρηση της Φύσης IUCN
• έχει χαρακτηριστεί ως Τρωτό στο Κόκκινο Βιβλίο για τα Απειλούμενα Ζώα της Ελλάδας
• περιλαμβάνεται στο Παράρτημα Ι της Οδηγίας για τα Πουλιά και προστατεύεται σε Ευρωπαϊκό επίπεδο
• περιλαμβάνεται στο Παράρτημα ΙΙ της Σύμβασης της Βέρνης
• περιλαμβάνεται στο Παράρτημα ΙΙ της Σύμβασης της Βόννης
• περιλαμβάνεται στο Παράρτημα ΙΙ της Σύμβασης CITES, για την εμπορία των άγριων ειδών

• Η μείωση των κατάλληλων τόπων κυνηγιού στις περιοχές φωλιάσματος. Οφείλεται στην αστικοποίηση και την εντατικοποίηση της γεωργίας που οδηγούν στη μείωση της διαθέσιμης λείας, αλλά και στην άρδευση, τις φυτείες δασών και την κατασκευή φραγμάτων.
• Η μείωση των κατάλληλων τόπων κυνηγιού στις περιοχές διαχείμασης. Οφείλεται στην ερημοποίηση, την κατασκευή φραγμάτων και τη μείωση της λείας εξαιτίας τής χρήσης εντομοκτόνων, της υπερβόσκησης και της καταστροφής των λιβαδιών.
• Η χρήση εντομοκτόνων που έχει σημαντική επίδραση στην αφθονία των εντομων σε όλη την περιοχή της επικράτειας του είδους – επιδρώντας έτσι έμμεσα στο ίδιο το Κιρκινέζι
• Η επισκευή ή κατεδάφιση των παλιών κτιρίων που οδηγούν στην απώλεια των σημείων φωλιάσματος
• Ο ανταγωνισμός με άλλα είδη, όπως για παράδειγμα οι Κουρούνες, για τις κατάλληλες θέσεις φωλιάσματος
• Οι άμεσες απώλειες: σε ορισμένες χώρες σημειώνονται ακόμη και σήμερα απώλειες από τη λαθροθηρία, την αιχμαλωσία ατόμων για πώληση και τη συλλογή αβγών.

Η ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ ξεκίνησε να μελετά το είδος συστηματικά, να κάνει δακτυλιώσεις και να συγκεντρώνει στοιχεία από τα μέσα της δεκαετίας του ‘90. Έτσι, κατέστη εφικτό να εντοπιστούν οι μεγαλύτερες αποικίες σε περισσότερους από 15 νομούς και να εκτιμηθεί το μέγεθος του πληθυσμού του είδους σε αυτές. Παράλληλα δόθηκε η ευκαιρία να μελετηθεί η οικολογία του Κιρκινεζιού και να εντοπιστούν οι κυριότερες απειλές γι’ αυτό.

Το 2012 η ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ συμμετείχε στο Πρόγραμμα LIFE «Διατήρηση και διαχείριση του Κιρκινεζιού (Falco naumanni) σε τρεις Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) της Ελλάδας» (LIFE11NAT/GR/001011). Το Πρόγραμμα υλοποιήθηκε εξ ολοκλήρου σε 3 Ζώνες Ειδικής Προστασίας της Θεσσαλίας και διήρκεσε έως το 2016. Στο πλαίσιο αυτού του Προγράμματος έγινε απογραφή του θεσσαλικού πληθυσμού του Κιρκινεζιού η οποία ανέδειξε την περιοχή ως το σημαντικότερο σημείο συγκέντρωσης του είδους στην Ελλάδα και  ευρύτερα, ενώ ταυτόχρονα αναθεώρησε τον εθνικό πληθυσμό.

Στο πλαίσιο του Προγράμματος τοποθετήθηκε ένα μεγάλος αριθμός (650+) τεχνητών φωλιών στην ευρύτερη περιοχή, ενώ επίσης μελετήθηκε εκτενώς η οικολογία και η αναπαραγωγική επιτυχία του είδους. Για πρώτη φορά επιτεύχθηκε η καταγραφή των μεταναστευτικών διαδρομών του Κιρκινεζιού με τη χρήση καταγραφικών πομπών.

Το 2018 ξεκίνησε το Πρόγραμμα LIFE FALKON (LIFE17 NAT/IT/000586) το οποίο αποτελεί το δεύτερο του είδους του στην Ελλάδα, αποκλειστικά αφιερωμένο στο Κιρκινέζι. Αυτή τη φορά, οι περιοχές που επελέγησαν για την υλοποίηση των δράσεών του είναι τρεις από τις βορειότερες αποικίες στην Ελλάδα (Λήμνος, Κομοτηνή και Ιωάννινα).  

Σκοπός του Προγράμματος είναι η ενίσχυση της ανθεκτικότητας του Κιρκινεζιού στις επιδράσεις της Κλιματικής Αλλαγής, μέσω της βελτίωση της κατάστασης διατήρησης των πληθυσμών που αναπαράγονται στο βορειοανατολικό εύρος εξάπλωσής του.